ਮਾਨ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਮਿਡ-ਡੇ ਮੀਲ ਵਿੱਚ ਕੀਤੇ ਵੱਡੇ ਸੁਧਾਰ

ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਭਗਵੰਤ ਮਾਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ, ਮਿਡ-ਡੇ ਮੀਲ ਸਕੀਮ (MDMS) ਵਿੱਚ ਪੋਸ਼ਣ ਸੰਬੰਧੀ ਨਤੀਜਿਆਂ ਅਤੇ ਕਾਰਜਕੁਸ਼ਲਤਾ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੁਧਾਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਸਤੰਬਰ 2023 ਵਿੱਚ, ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸਰਕਾਰੀ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਯੂਕੇਜੀ (ਅੱਪਰ ਕਿੰਡਰਗਾਰਟਨ) ਕਲਾਸਾਂ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਲਗਭਗ 1.95 ਲੱਖ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਲਈ ਸਕੀਮ ਦਾ ਦਾਇਰਾ ਵਧਾਇਆ—ਇਹ ਉਹ ਬੱਚੇ ਸਨ ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਇ ਸ ਜ਼ਰੂਰੀ ਪੋਸ਼ਣ ਸੁਰੱਖਿਆ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਸਨ। ਇਹ ਵਿਸਤਾਰ ਮਾਨ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਇਸ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਰਕਾਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵੀ ਬੱਚਾ ਭੁੱਖਾ ਨਾ ਰਹੇ, ਇਹ ਮੰਨਦੇ ਹੋਏ ਕਿ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਸਹੀ ਪੋਸ਼ਣ, ਬੋਧਾਤਮਕ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਲਈ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਇਹ ਕਦਮ ਖਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਲਈ ਅਹਿਮ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਕੁਪੋਸ਼ਣ ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਅਸੁਰੱਖਿਆ ਲਗਾਤਾਰ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਬਣੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ, ਅਤੇ ਜਿੱਥੇ ਮਿਡ-ਡੇ ਮੀਲ ਅਕਸਰ ਇੱਕ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਦਿਨ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਭੋਜਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਸਤਾਰ ਦਾ ਮਤਲਬ ਮਹਿਲਾ ਰਸੋਈਆਂ ਲਈ ਵਾਧੂ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਵੀ ਹੈ, ਜੋ ਇਸ ਸਕੀਮ ਦੇ ਦੋਹਰੇ ਪ੍ਰਭਾਵ—ਪੋਸ਼ਣ ਸੰਬੰਧੀ ਦਖਲਅੰਦਾਜ਼ੀ ਅਤੇ ਹਾਸ਼ੀਏ ‘ਤੇ ਰਹਿ ਰਹੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਨੌਕਰੀਆਂ ਪੈਦਾ ਕਰਨ—ਨੂੰ ਹੋਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਮਾਨ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਪੋਸ਼ਣ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ‘ਤੇ ਧਿਆਨ ਨੇ ਕਈ ਨਵੇਂ ਸੁਧਾਰ ਕੀਤੇ ਹਨ ਜੋ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਨੂੰ ਦੂਜੇ ਰਾਜਾਂ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਜਨਵਰੀ 2024 ਤੋਂ, ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਹਫ਼ਤੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਾਰ ਮੌਸਮੀ ਫਲ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ, ਪਹਿਲਾਂ ਕੇਲਿਆਂ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਉਗਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਵਿਕਲਪਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਿੰਨੂ ਅਤੇ ਗਾਜਰ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਪਹਿਲ ਦੋ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕਰਦੀ ਹੈ: ਇਹ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਖੁਰਾਕ ਦੀ ਪੋਸ਼ਣ ਸੰਬੰਧੀ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਨਾਲ ਹੀ ਸਥਾਨਕ ਕਿਸਾਨਾਂ ਅਤੇ ਰਾਜ ਦੀ ਖੇਤੀ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਸਥਾਨਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤ, ਮੌਸਮੀ ਉਤਪਾਦਾਂ ‘ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਤਾਜ਼ਗੀ ਅਤੇ ਕਿਫਾਇਤ ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਇੱਕ ਟਿਕਾਊ ਸਪਲਾਈ ਚੇਨ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਪੇਂਡੂ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਲਾਭ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਨਵੰਬਰ 2025 ਵਿੱਚ, ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਪੋਸ਼ਣ ਮਾਹਿਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਹਫਤਾਵਾਰੀ ਮੈਨਿਊ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਭੋਜਨ ਦੇ ਸਿਹਤ ਲਾਭਾਂ ਨੂੰ ਅਨੁਕੂਲ ਬਣਾਉਣ, ਵਿਭਿੰਨ ਭੋਜਨ ਸਮੂਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਅਤੇ ਇਹ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਧ ਰਹੇ ਸਰੀਰ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੇ ਪ੍ਰੋਟੀਨ, ਵਿਟਾਮਿਨ ਅਤੇ ਖਣਿਜ ਮਿਲਣ। ਇਹ ਮੈਨਿਊ ਸੁਧਾਰ ਬਾਲ ਪੋਸ਼ਣ ਲਈ ਇੱਕ ਵਿਗਿਆਨਕ, ਸਬੂਤ-ਆਧਾਰਿਤ ਪਹੁੰਚ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਸਿਰਫ਼ ਪੇਟ ਭਰਨ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਵੱਧ ਕੇ ਸਰਗਰਮੀ ਨਾਲ ਕੁਪੋਸ਼ਣ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸਿਹਤਮੰਦ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਵੱਲ ਵਧਦੇ ਹਨ।

ਸ਼ਾਇਦ ਮਾਨ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ, ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ ਦੇ ਸਫਲ ਮਾਡਲ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ, ਇੱਕ ਵੱਖਰੀ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਨਾਸ਼ਤਾ ਸਕੀਮ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਭਗਵੰਤ ਮਾਨ ਨੇ ਇਸ ਸਕੀਮ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸੰਕਲਪ ਨੂੰ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਜ਼ਾਹਰ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜੋ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਕੂਲ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸਵੇਰੇ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਨਾਸ਼ਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰੇਗੀ, ਮੌਜੂਦਾ ਮਿਡ-ਡੇ ਮੀਲ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕਰੇਗੀ। ਇਹ ਪ੍ਰਸਤਾਵ, ਜੋ ਕੈਬਨਿਟ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਅਧੀਨ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਬੱਚੇ ਖਾਲੀ ਪੇਟ ਸਕੂਲ ਪਹੁੰਚਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਵੇਰ ਦੇ ਘੰਟਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਕਾਗਰਤਾ ਅਤੇ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਪੰਜਾਬ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਚੋਣਵੇਂ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਜੋ ਪੂਰੇ ਸਕੂਲ ਦਿਨ ਦੌਰਾਨ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਲਈ ਵਿਆਪਕ ਪੋਸ਼ਣ ਸਹਾਇਤਾ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਪਹਿਲ ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਵਾਧੂ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਦੇ ਮੌਕੇ ਵੀ ਪੈਦਾ ਕਰੇਗੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸੰਭਾਵੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਮੌਜੂਦਾ 42,000 ਰਸੋਈਆਂ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਕਾਰਜਬਲ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਹੋਵੇਗਾ। ਨਾਸ਼ਤਾ ਸਕੀਮ ਮਾਨ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਉਸ ਸਮੁੱਚੀ ਸਮਝ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਵਿਦਿਅਕ ਨਤੀਜੇ ਪੋਸ਼ਣ ਸੁਰੱਖਿਆ ਨਾਲ ਅਟੁੱਟ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਸਿਹਤ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਨਿਵੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਕੱਲ੍ਹ ਲਈ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਮਨੁੱਖੀ ਪੂੰਜੀ ਵਿੱਚ ਨਿਵੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੈ।

ਪੂਰੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਮਿਡ-ਡੇ ਮੀਲ ਰਸੋਈਆਂ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀਆਂ 42,000 ਔਰਤਾਂ ਲਈ, ਇਹ ਸਕੀਮ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਸਰਕਾਰੀ ਨੌਕਰੀ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੈ—ਇਹ ਅਕਸਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਆਮਦਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਸਰੋਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸਨਮਾਨ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਾਸਪੋਰਟ ਹੈ। ਇਹ ਔਰਤਾਂ, ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਆਰਥਿਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪਛੜੇ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਤੋਂ, ਪ੍ਰਤੀ ਮਹੀਨਾ ਲਗਭਗ ₹3,000 ਦਾ ਮਾਣ ਭੱਤਾ ਕਮਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਸਾਲਾਨਾ ਲਗਭਗ ₹36,000 ਬਣਦਾ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਰਕਮ ਮਾਮੂਲੀ ਲੱਗ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਪੇਂਡੂ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਕਈ ਵਿਧਵਾਵਾਂ ਅਤੇ ਇੱਕਲੌਤੀ ਮਾਤਾ ਵਾਲੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਲਈ, ਇਹ ਆਰਥਿਕ ਸਥਿਰਤਾ ਅਤੇ ਨਿਰਭਰਤਾ ਅਤੇ ਆਤਮ-ਨਿਰਭਰਤਾ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਦਾ ਫਰਕ ਹੈ। ਇਹ ਸਕੀਮ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਹਾਸ਼ੀਏ ‘ਤੇ ਰਹਿ ਰਹੀਆਂ ਪੇਂਡੂ ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਸਰਕਾਰੀ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਪ੍ਰਦਾਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਬਣ ਗਈ ਹੈ, ਜੋ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਆਮਦਨ ਬਲਕਿ ਸਮਾਜਿਕ ਸੁਰੱਖਿਆ, ਭਾਈਚਾਰਕ ਰੁਤਬਾ ਅਤੇ ਉਦੇਸ਼ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਵੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਹਰਜੀਤ ਕੌਰ ਵਰਗੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਮਾਣ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਭੂਮਿਕਾ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਦੱਸਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਵੇਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਨੂੰ ਵਧਦੇ ਦੇਖਿਆ ਹੈ, ਕਿਵੇਂ ਸਾਬਕਾ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸ਼ੁਕਰਗੁਜ਼ਾਰੀ ਨਾਲ ਵਾਪਸ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਕਿਵੇਂ ਪੂਰਾ ਪਿੰਡ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਕੀਮਤੀ ਸਰੋਤ—ਇਸਦੇ ਬੱਚਿਆਂ—ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਨੂੰ ਪਛਾਣਦਾ ਹੈ।

ਪੇਂਡੂ ਮਾਨਸਾ ਦੇ ਇੱਕ ਸਰਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਕੂਲ ਦੀਆਂ ਸ਼ਾਂਤ ਗਲਿਆਰਿਆਂ ਵਿੱਚ, 58 ਸਾਲਾ ਹਰਜੀਤ ਕੌਰ ਸਵੇਰ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਉਸਦੇ ਹੱਥ ਸੇਵਾ ਨਾਲ ਖੁਰਦਰੇ ਹੋ ਗਏ ਹਨ ਪਰ ਉਸਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਅਜੇ ਵੀ ਉਦੇਸ਼ ਦੀ ਚਮਕ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ 27 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ, ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਰਸੋਈਆ ਨਹੀਂ ਹੈ—ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸੈਂਕੜੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ “ਸਕੂਲ माँ” ਹੈ ਜੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੰਧਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਹੁਣ ਅਧਿਆਪਕ, ਸਰਕਾਰੀ ਕਰਮਚਾਰੀ ਅਤੇ ਖੁਦ ਮਾਪੇ ਬਣ ਗਏ ਹਨ, ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਉਹ ਸਕੂਲ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਉਹ ਅਜੇ ਵੀ ਉਸਦਾ ਆਸ਼ੀਰਵਾਦ ਲੈਂਦੇ ਹਨ, ਅਜੇ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਰਾਜਮਾ-ਚਾਵਲ ਦਾ ਸੁਆਦ ਯਾਦ ਹੈ ਜੋ ਉਸਨੇ ਸਕੂਲ ਦੇ ਭੁੱਖੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਬਣਾਇਆ ਸੀ। ਹਰਜੀਤ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਅਨੋਖੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਪੂਰੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ, ਉਸ ਵਰਗੀਆਂ ਲਗਭਗ 44,301 ਔਰਤਾਂ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਰਿਵਰਤਨਕਾਰੀ ਸਮਾਜਿਕ ਭਲਾਈ ਸਕੀਮਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਦੀ ਰੀੜ੍ਹ ਦੀ ਹੱਡੀ ਹਨ, ਜੋ ਚੁੱਪਚਾਪ ਲਗਭਗ 19,700 ਸਰਕਾਰੀ ਅਤੇ ਸਹਾਇਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ 17 ਲੱਖ ਤੋਂ ਵੱਧ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਨੂੰ ਸੰਵਾਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਔਰਤਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਈ ਵਿਧਵਾਵਾਂ ਜਾਂ ਇਕੱਲੀਆਂ ਮਹਿਲਾ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਤੋਂ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿਡ-ਡੇ ਮੀਲ ਸਕੀਮ ਰਾਹੀਂ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਮਿਲਿਆ ਹੈ ਬਲਕਿ ਸਨਮਾਨ, ਉਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਟੱਲ ਭੂਮਿਕਾ ਵੀ ਮਿਲੀ ਹੈ—ਇੱਕ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਜਿਸ ਨੂੰ ਭਗਵੰਤ ਮਾਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੀ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਨਵੇਂ ਜੋਸ਼ ਨਾਲ ਸਰਗਰਮੀ ਨਾਲ ਮਜ਼ਬੂਤ ਅਤੇ ਵਿਸਤਾਰ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ।

ਅੰਕੜਿਆਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਦੀਆਂ ਮਨੁੱਖੀ ਕਹਾਣੀਆਂ ਡੂੰਘੀਆਂ ਮਾਰਮਿਕ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਦੇ ਡੂੰਘੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਲੁਧਿਆਣਾ, ਬਠਿੰਡਾ, ਸੰਗਰੂਰ ਅਤੇ ਮਾਨਸਾ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ, ਇਹ ਔਰਤਾਂ ਭਾਈਚਾਰਕ ਥੰਮ੍ਹ ਬਣ ਗਈਆਂ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਰਸੋਈਆਂ ਸਕੂਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਾ ਦਿਲ ਹਨ। ਕਈਆਂ ਨੇ 20 ਤੋਂ 30 ਸਾਲ ਤੱਕ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਪਿੰਡ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਸਥਾਈ ਸਥਾਨ ਬਣ ਗਈਆਂ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਪਕਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਦੇਖਭਾਲ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕ-ਕਥਾਵਾਂ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਬੱਚੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਨਾਲ “ਸਕੂਲ माँ” ਜਾਂ “ਕੁੱਕ ਆਂਟੀ” ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਉਹ ਜੋ ਰਿਸ਼ਤੇ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਉਹ ਅਕਸਰ ਜੀਵਨ ਭਰ ਚੱਲਦੇ ਹਨ। ਸਾਬਕਾ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਇੱਕ ਰਸੋਈਏ ਦੀ ਦਿਆਲਤਾ, ਜਦੋਂ ਉਹ ਖਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਭੁੱਖੇ ਸਨ ਤਾਂ ਇੱਕ ਵਾਧੂ ਸਰਵਿੰਗ, ਜਾਂ ਹੌਸਲਾ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਕਿਵੇਂ ਪਿਆਰੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਬਣ ਗਏ। ਇਹ ਔਰਤਾਂ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮਾਣ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਅਕਸਰ ਸਕੂਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਘੰਟਿਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪਹੁੰਚਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਜੋ ਸਭ ਕੁਝ ਸਹੀ ਹੋਵੇ, ਹਰੇਕ ਭੋਜਨ ਨੂੰ ਅਜਿਹੇ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਖਾਣਾ ਬਣਾ ਰਹੀਆਂ ਹੋਣ। ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਅਤੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਲਗਾਵ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਜਾਰੀ ਰੱਖਦਾ ਹੈ, ਅਜਿਹੇ ਬੰਧਨ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਦੀ ਲੈਣ-ਦੇਣ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹੈ। ਇਹ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਮਿਹਨਤ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਅਧਿਕਾਰਤ ਅੰਕੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅਣਮੁੱਲੀ ਹੈ, ਇੱਕ ਅਮੁੱਲ ਸਮਾਜਿਕ ਭਲਾਈ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਜੋ ਭਾਈਚਾਰਕ ਤਾਣੇ-ਬਾਣੇ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅੰਤਰ-ਪੀੜ੍ਹੀਗਤ ਨਿਰੰਤਰਤਾ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ।