ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ : ਜਦੋਂ ਏਅਰ ਕੁਆਲਿਟੀ ਮੈਨੇਜਮੈਂਟ (CAQM) ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਚੇਅਰਮੈਨ ਰਾਜੇਸ਼ ਵਰਮਾ ਨੇ ਹਾਲ ਹੀ ਵਿੱਚ ਰਾਜਪੁਰਾ ਥਰਮਲ ਪਲਾਂਟ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ, ਤਾਂ ਉਹ ਚੇਤਾਵਨੀਆਂ ਜਾਰੀ ਕਰਨ ਜਾਂ ਜੁਰਮਾਨੇ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਉਹ ਉੱਥੇ ਕਿਸੇ ਅਸਾਧਾਰਨ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਪਛਾਣਨ ਲਈ ਸਨ—ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਿਸਾਨ ਉਸ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਜਿਸਨੂੰ ਉਹ “ਪਰਾਲੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ” ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਿਸਾਨ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਦਾਤਾ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਰੱਖਿਅਕ ਦੋਵੇਂ ਬਣ ਗਏ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਹੁਣ ਪਰਾਲੀ ਸਾੜਨਾ ਨਹੀਂ ਚੁਣਦੇ।
ਅੰਕੜੇ ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਤਬਦੀਲੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਦੱਸਦੇ ਹਨ। 2021 ਵਿੱਚ, ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਪਰਾਲੀ ਸਾੜਨ ਦੀਆਂ 71,300 ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਰਜ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ। 2024 ਤੱਕ, ਇਹ ਗਿਣਤੀ ਘਟ ਕੇ ਸਿਰਫ਼ 10,900 ਰਹਿ ਗਈ ਸੀ—ਜੋ ਕਿ 85% ਦੀ ਕਮੀ ਹੈ। ਇਸ ਸਾਲ, ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਤੱਕ ਸਿਰਫ਼ 3,284 ਘਟਨਾਵਾਂ ਹੀ ਵਾਪਰੀਆਂ ਹਨ, ਇੱਕ ਰੁਝਾਨ ਜੋ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਸਥਿਰਤਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਅਧਿਆਇ ਲਿਖ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਪਰ ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਅੰਕੜਿਆਂ ਬਾਰੇ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਿਸਾਨ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਵੇਖਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬੁਨਿਆਦੀ ਤਬਦੀਲੀ ਬਾਰੇ ਹੈ।
ਵਰਮਾ ਨੇ ਆਪਣੀ ਫੇਰੀ ਦੌਰਾਨ ਕਿਹਾ, “ਚੌਲਾਂ ਦੀ ਪਰਾਲੀ ਹੁਣ ਕਿਸਾਨਾਂ ਲਈ ਆਮਦਨ ਦਾ ਇੱਕ ਸਰੋਤ ਬਣ ਗਈ ਹੈ।” ਜਿਸਨੂੰ ਕਦੇ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ – ਖੇਤਾਂ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਜਲਦੀ ਸਾੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ – ਹੁਣ ਥਰਮਲ ਪਲਾਂਟਾਂ ਲਈ ਬਾਇਓਮਾਸ ਬਾਲਣ ਵਿੱਚ ਬਦਲਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜੋ ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੇ ਅਗਲੇ ਅਧਿਆਇ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਰਾਜਪੁਰਾ ਪਲਾਂਟ ਵਿਖੇ ਕੋਲੇ ਨਾਲ ਬਾਇਓਮਾਸ ਦੇ ਮਿਸ਼ਰਣ ਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਕਰਨ ਲਈ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਮੁਖੀ ਦੇ ਦੌਰੇ ਨੇ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਸੱਚਾਈ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤਾ: ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਿਸਾਨ ਹੁਣ ਸਿਰਫ਼ ਫਸਲਾਂ ਨਹੀਂ ਉਗਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਹ ਹੱਲ ਉਗਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਬਾਇਓਮਾਸ-ਕੋਲਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ਪਹਿਲਕਦਮੀ ਵੱਲ ਰਾਜ ਦੇ ਹਮਲਾਵਰ ਦਬਾਅ ਨੇ ਕਿਸਾਨ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਲਈ ਆਮਦਨ ਦੇ ਨਵੇਂ ਸਰੋਤ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦਬਾਅ ਵਾਲੀਆਂ ਵਾਤਾਵਰਣ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਨੂੰ ਵੀ ਸੰਬੋਧਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ।
ਇਹ ਤਬਦੀਲੀ ਰਾਤੋ-ਰਾਤ ਨਹੀਂ ਹੋਈ। ਇਸ ਲਈ ਬਾਇਓਮਾਸ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਢਾਂਚੇ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਨਿਵੇਸ਼, ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਫਸਲਾਂ ਦੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਦੇ ਵਿਕਲਪਿਕ ਉਪਯੋਗਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਨ ਲਈ ਸਿੱਖਿਆ ਪਹਿਲਕਦਮੀਆਂ, ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਵਿਕਲਪਾਂ ਨੂੰ ਆਰਥਿਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਵਿਵਹਾਰਕ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਸਰਕਾਰੀ ਸਹਾਇਤਾ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ। ਇਸ ਚੁਣੌਤੀ ਪ੍ਰਤੀ ਆਮ ਆਦਮੀ ਪਾਰਟੀ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਪਹੁੰਚ ਨੇ ਇੱਕ ਮਾਡਲ ਬਣਾਇਆ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਹੁਣ ਹੋਰ ਰਾਜ ਅਧਿਐਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।
ਗੁਆਂਢੀ ਖੇਤਰਾਂ ਨਾਲ ਇਸ ਦਾ ਉਲਟ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਹਵਾ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਸੁਧਾਰ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਦਿੱਲੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕੀ ਉਪਾਵਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨਾਲ ਜੂਝ ਰਹੀ ਹੈ। ਫਰਕ ਕੀ ਹੈ? ਪੰਜਾਬ ਨੇ ਇਸ ਸਮੱਸਿਆ ਨੂੰ ਇਸਦੇ ਸਰੋਤ ‘ਤੇ ਹੱਲ ਕੀਤਾ, ਕਿਸਾਨਾਂ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਨਹੀਂ।
“ਪਿਛਲੇ ਸੀਜ਼ਨ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਇਸ ਸਾਲ ਪਰਾਲੀ ਸਾੜਨ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਗਿਰਾਵਟ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸਾਨ ‘ਪਰਾਲੀ ਸਾੜਨ ਦੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ’ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਿਵੇਂ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ,” ਵਰਮਾ ਨੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਮਹੱਤਵ ਰੱਖਦੇ ਹਨ – ਇਹ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਮੁੱਖ ਹਵਾ ਗੁਣਵੱਤਾ ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਮੁਖੀ ਹਨ ਜੋ ਇਹ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅਸਲ ਤਬਦੀਲੀ ਜ਼ਮੀਨੀ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਕਾਰਵਾਈ ਤੋਂ ਆਉਂਦੀ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਸਿਰਫ਼ ਉੱਪਰੋਂ-ਹੇਠਾਂ ਦੇ ਆਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ।
ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਲਈ, ਇਹ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਡੂੰਘੀ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਰਖਵਾਲੇ ਵਜੋਂ, ਨਵੀਨਤਾਕਾਰਾਂ ਵਜੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਦੀ ਮੁੜ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੈ ਜੋ ਆਪਣੀ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਬਦਲਦੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। “ਸਟਬਲ ਕ੍ਰਾਂਤੀ” ਸਾਬਤ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਅਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਵਿਰੋਧੀ ਤਾਕਤਾਂ ਨਹੀਂ ਹਨ – ਇਹ ਪੂਰਕ ਟੀਚੇ ਹਨ।
ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਦੀਵਾਲੀ ਦਾ ਤਿਉਹਾਰ ਨੇੜੇ ਆਇਆ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਅਸਮਾਨ ਪਿਛਲੇ ਸਾਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਸਾਫ਼ ਸੀ, ਰਾਜ ਦੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੇ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਤੋਹਫ਼ਾ ਦਿੱਤਾ: ਸਬੂਤ ਕਿ ਜਦੋਂ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਵਿਕਲਪਾਂ ਅਤੇ ਸਮਰਥਨ ਨਾਲ ਸਸ਼ਕਤ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਰਸਤਾ ਚੁਣਦੇ ਹਨ ਜੋ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਲਾਭ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦਾ ਹੈ।
